कथा:
महेश पौड्याल
अनामिक यात्री
टाढा, हरियो घामलाग्ने देशमा विशाल दिभाङ् नदी सुकेर सानो नालीमा परिणत भएको थियो । जेठको टन्टलापूर घाममा बालुवाको साम्राज्य ङिच्च दाह्रा देखाएर पर–परसम्म फैलिएको थियो । छिन्–छिनमा आफ्नो हराउन लागेको सभ्यताबाट टाउको उठाएर पानीसर्प माथी हेर्थ्यो, केही खतरा छ कि भनेर यसो सूँघेजस्तो गर्थ्यो, र पूनः पानी भित्रै विलिन हुन पुग्थ्यो । नदीको किनारमा कट्टुस, युद्धको बेला सिमानामा खटाइएका सैनिक जस्तै सतर्क उभ्भिएका देखिन्थे । कट्टुसको एउटा बोटबाट अर्को बोटमा उडी–उडी खेल्ने गौथलीहरूलाई हेर्दा लाग्थ्यो मानौं ती गौंथलीहरू त्यस कट्टुसघारीलाई एकताको सूत्रमा बाँध्न तल्ल्नि छन् ।ती बूढा अनामिक यात्री, आफ्नो बूढो बोरेझोला लिएर थकित मुद्रामा एउटा कट्टुसको छायामा फ्यात्त बसे । लामो सास फेरेर सिसिमा ठाढो घाँटी लगाएर पानी पिए । उनका आँखा थकित देखिन्थे, यद्यपि त्यहाँ किञ्चित जीवित आशाहरूको आभा मधूरो भएपनि स्पष्ट देखिन्थ्यो । ढल्न लागेको शरीरमा ढल्न लागेको जीवन, पराजयको सास्वत कथाजस्तो देखिन्थ्यो । उनी एक्लै थिए, नितान्त एक्लै, त्यस अन्जान वनको अपरिचित बाटोमा, अन्जान गन्तव्यतिर निरन्तर अगि सर्दै ।
“कता जान लाग्नुभो हजुरबा?” पछिबाट आएको यस अपरिचित स्वरले बूढालाई झस्क्यायो । उनले अचम्म मान्दै पछितिर हेरे, उनका आँखामा एक्कासी जीवनका तरङ्गहरू छछल्किन थाले । हुन पनि त्यस निर्जन वनमा मान्छेको आवाज सुन्दा एक अलौकिक आनन्दको अनुभूति किन नहोस? त्यो सानो केटो पनि, लामो र एक्लो यात्रामा बूढै भएपनि सहयात्री पाउँदा दङ्ग देखिन्थ्यो ।
आफ्नोपनले भरिएको एउटा न्यानो मुस्कानसहित बूढाले भने, “मालिगाउँ हिँडेको बाबु, त्यहाँ मेरो आफ्नै घर छ, मेरो पुरानो घर, मेरै हातले बनाएको ।”
यसरी शुरुभायो, गफगाफको सिलसिला । एकले अर्कालाई साथ दिँदै ती दुई यात्री अगि बढे । बाटोमा अब्बर र मिस्मी जातका फटाहा भेटिने खतरा कायमै थियो, र दुईजना भएपछि उनीहरू ढुक्क भए । छोटा–छोटा अन्तरालपछि केटोले बूढालाई केही सोध्थ्यो, र बूढा पनि आफ्नै नातीलाई माया गरेझै मायालु स्वरमा जवाफ दिन्थे । साठी बर्षका अनुभवहरू, पारम्परिक गाउँले शैलीको भाषामा, सिल्सिलेवर रुपमा फूक्दै गए, केटो पनि गफमा आनन्दित् देखिन्थ्यो । कहिले उनीहरू विश्वयुद्ध पछिको समयको बारेमा चर्चा गर्थे भने कहिले बढ्दो बजार भाउको । जीवन कठिन भएको र अझ कठिन हुँदै जाने सम्भावना रहेकोमा उनीहरू दुबै एकमत् थिए । उनीहरूको गफगाफमा धेरै प्रसङ्गहरू उक्किए, र अन्तमा केटाको एउटा प्रश्नले अन्तरवार्तालाई बूढाको घरफर्काइको विषयमा लगेर ठोक्काइदियो ।
“हजुरबा, तपाई किन पुरानो घर फर्किन लाग्नुभा, तेही पनि एक्लै, उस्तो खतरा बाटोबाट ?”
बूढाको जवाफ लामो थियो, कथामा परिणत भयो । केटो एकाग्र भएर सुन्दै गयो ।
“सुन बाबु, कथा लामो छ,” बुढाले शुरु गरे । इतिहासको कुनै प्राचिन कालखण्डबाट प्रतिध्वनित भएर आएको आवाज जस्तो त्यो आवाज काँपेको थियो ।
“सुशीलले मेरो छँदाखाँदाको घर भत्काइदियो, ” कथा शुरु गरे बूढाले, “मेलै त्यो घर नछाडी हुँदै भएन । अब म आफ्नै घर जान लागेको । ”
“को सुशील?”
“मेरो छोरो, मेरो एकमात्र छोरो ।”
केटो अचम्भित देखियो, र उसको चेतनापनि दिग्भ्रमित बन्यो । बूढाको कथा उसको बुझाइको परिधीभन्दा बाहिर भएको अनुभूति भयो उसलाई । उसले केही प्रतिक्रिया जनाउनु अगिनै त्यो दूर्भाग्यको पर्याय बनेको बूढेसकाल बिरहगाथाको अविरल लहरोको रुपमा प्रतिध्वनित हुँदै अगि बढ्यो ।
“चालीस बर्ष अगाडिको कुरा हो, मलाइ हिजोको जस्तो लाग्छ । त्यो घर बनाउँदा मैले ठूलोचहुरबाट एक्लै काठ बोकेको । काँधभरी दाग अझै आलै छन् । हेछौ? इ, लु हेर,” भन्दै बूढाले पाखुरा सुर्किए । साँच्चै, चोटले पाछेका पाखुरा र काँध, दागै–दागले भरिएका, हृदयविदारक देखिन्थे ।
“यी दागले झल्झली सम्झाउँछन, मलाई ती दिन । ढुङ्गा ओसार्दाको कथा छुट्टै छ । मैले त्यसरी बनाएको घर । थुक्क, पापी दैब ! अहिले केही रहेन, सबै स्वाहा पार्यो पाजीले । घर पनि सिद्धियो, म पनि सिद्धिएँ । हे इश्वर !”
यस पल्ट केटोले माथी आकाशतिर हेर्यो, दिग्भ्रमित दृष्टिले । फेरि उसले बूढाका काँपीरहेका ओठमा हेर्यो, ती कम्पनहरूमा लुकेका कथाहरूलाई बुझ्ने दुःसाहस जस्तो ।
“माथिल्लो तल्लाको भित्री कोठामा मेरो पलङ् थियो । म त्यस कोठालाई मेरो घरको ‘मर्मस्थान’ भन्थें । एउटा कुनामा मैले मेरो भगवानको मूर्ति राखेको थिएँ, इ, यो भगवानको,” भन्दै झोलाबाट पित्तलको शिवको मूर्ति निकालेर केटोलाई देखाए । फेरि मूर्तिलाई झोलामा थन्क्याउँदै भने, “मेरो कोठाको भित्तामा रहेका काठ र ढुङगाहरू मसँग कुरा गर्थे, मलाई माया गर्थे । मलाई सुरक्षाको प्रत्याभूति दिन्थे, र आफ्नोपनको अनुभूति गराउँथे । तिनीहरू मेरा थिए, म तिनीहरूको थिएँ ।
“जब सुशीलकी आमा बितिन्, म तल्लो तल्लामा सरें । माथी असाध्यै एक्लो भएको अनुभव भयो । समय वित्तै गएपछि, क्याम्पसको सुरु भएको मेरो छोरो सुशीलले भन्यो, “बुवा, यो घर बूढो शैलीको भयो । यसको 'मरम्मत' गर्नु पर्यो । साथीहरू आउँदा पनि लाजमर्दो भैसक्यो ।”
“मलाई घरको असाध्यै माया थियो, मेरो घर, मैले बनाएको । इ हेरन पाखुरा ! कति सुन्दर थियो मेरो घर, मेरो लागि । मैले आँफैं चित्र कोरेर, योजना बानाएर उभ्याएको घर । त्यसलाई परिवर्तन गर्ने कुरा मलाई जँचेन । म केही बोलिनँ, तर मेरो मौनतालाई प्रोफेसरसाबले बुझ्न सकेन ।
“माघको महिनामा हुनु पर्छ, मेरो मन्दिरका काठ र ढुङ्गा झिकिए, र त्यहाँ नयाँ काठ र ईटा जडान गरियो । त्यसपछि म सुत्ने कोठाको 'मरम्मत' भयो ।
“ती नयाँ काठ र ईटा मेरा लागि अपरिचित थिए । मैले जोहो गरेका सर्दाम होइनन् ती । मलाई मेरो कोठामा तीनीहरूको उपस्थिति जँचेन । तीनीहरूसंग मेरो संवाद सम्भव भएन । म माझकोठामा बसाईं सरें ।
“फागुनमा माझकोठाको पनि मरम्मत भयो । ती भित्तामा मेरा आफन्तहरू देखिन छोडे, मलाई म आफैं कतै हराए जस्तो लाग्यो, मेरो शरीरमाथि कसैले बनचरो प्रहार गरेजस्तो लाग्यो ।
“म त्यसपछि सिकुवामा बसाईं सरें । यो करा प्रोफेसरसाबलाई मन परेनछ कि क्याहो, मसंग आएर कड्कियो, “यो के जात्रा गर्नुभाको बुवा? मैले यो घरको मरम्मत कस्को लागि गरेको ? तपाईलाई यो उमेरमा आराम दिउँ भनेर लागीपरेको म । तपाई बाहेक मैले स्याहार पुर्याउनु पर्ने को छ र संसारमा? तपाई एउटा कोठापछि आर्को कोठामा किन यसरी बसार्इं सर्नु हुन्छ? यो त असह्य भो अब त । ”
“मलाई सम्झना छ,” भन्दै बूढा अगाडी बढे, “मैले प्रोफेसरलाई जवाफ दिएको थिएँ, ‘भित्र गर्मी छ, बाहिर यो सिकुवामा कति शीतल हावा आउँछ । मन कति शान्त हुन्छ यहाँ । ’
“यति सुनेपछि ऊ चूप लाग्यो । मूख फर्काएन । एक महिनासम्म मेरो सिकुवाको बास भयो । कति चीसो बतास चल्थ्यो, बाहिर । बेलाबेलामा भँगेराहरू आँपको बोटमा आएर आकाशका जूनतारालाई हेर्दै चिर्बिर गर्थे । पारी दिगन्तबाट शान्त चन्द्रमा मलाई न्यानो साथको अनुभूति दिलाउँथ्यो ।
“त्यो सिकुवा मेरो थियो । यसमा जडान भएका काठ र ढुङ्गा मेरा थिए, मैले जोडेका । दुईतिर छेकेको माटाको गारो, मैले लाएको । कुनाको जाँतो, मैले खारपानीदेखि बोकेर ल्याएको ढुङ्गो कुँदेर बनाएको। त्यो बेला, दिवाङ् बढेर बहुलाएको थियो । मलाई झण्डै बगाएन । मानबीरेले नसमाएको भए म मास छर्न गैसकेको हुने थिएँ । तर त्यो जाँतो देख्दा म सबै दुःख बिर्सन्थें । मेरो जाँतो ।
“र अन्तमा,” भन्दै बूढाले लामो सास फेरे, अनि अगि बढे, “जे नहुनुथियो, त्यही भयो । म पल्लाघर परसाईकाहाँ गएको थिएँ, बूढासंग गफ गर्न । घर फर्केर आउँदा मेरो सिकुवाको पनि हत्या भैसकेको पाएँ । जाँतो भिरबाट उँधो गुल्ट्याइदिएछ मूर्दाले, तल गएर निबारोको ठुटामा अल्झिएको देखें । युद्धमा मरेको सहिदको लासजस्तो त्यो जाँतो, मेरो जाँतो ।”
भक्कानोले बूढाको बाक्य रोक्यो, आँखाभरी आँसु ढल्पलाए । उनी निकैबेर धकार्रिए ।
“अब त्यो घरमा मेरो केही रहेन । मेरो मन थामिएन । त्यसदिन सम्म मैले मेरो भनेको घर एक्कासी बिरानो भो मलाई । ती नयाँ झ्याल–ढोका खोल्न र बन्द गर्न पनि आउँदैनथ्यो मलाई ।
“त्यसैले म हिँडे, आज बिहानै । मेरो छोरो उठेकै थिएन । पर मालिगाउँ छ, त्यो मेरो पूर्खेउली गाउँ हो । मैले मुग्लान पस्नु अगि बनाएर छोडेको मेरो घर अझै छ त्यहाँ । म यतिका वर्ष पछि त्यस घरतिर जाँदैन । आहा, मेरो घर !”
“मैले त्यसको केही लगिन । मैले लिएर हिँडेको यही एउटा झोला हो । हेर यो झोलामा के–के छ ।”
बूढाले बोरेझोला अगि सारे । केटोले मुण्टो निहाराएर झोलाभित्र हेर्यो । बूढाका जोडी आँखाबाट टप्प टप्किएका आँसूका थोपा मध्ये एउटा झोलाभित्र खस्यो, र एउटा केटाको सिरमा । झोलाभित्र शिवको मूर्ति थियो, सूर्तिका केही सुकेका पात थिए, र थियो एउटा निकै पुरानो बर्को ।
